मनोज रामकृष्णन / मुंबई
संयुक्त राष्ट्रांच्या शैक्षणिक, वैज्ञानिक आणि सांस्कृतिक संस्थेच्या (यूनेस्को) पॅरिसमध्ये सुरू असलेल्या बैठकीकडे भारतातील इतिहासतज्ज्ञ व पुरातत्त्ववेत्त्यांचे लक्ष लागले आहे. या बैठकीत जागतिक वारसा यादीत समाविष्ट केल्या जाणाऱ्या नवीन स्थळांची निवड होणार आहे. भारताच्या वतीने २०२४-२५ सालासाठी ‘‘मराठा लष्करी वारसास्थळे’’ ही नोंदणी सुचवण्यात आली असून, या यादीत छत्रपती शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थळ शिवनेरी किल्लाही समाविष्ट आहे.
सध्या भारतात सांस्कृतिक व नैसर्गिक अशी मिळून ४२ जागतिक वारसा स्थळे आहेत. जर ही यादी मान्य झाली, तर हे किल्ले महाराष्ट्रातील सातवे जागतिक वारसा स्थळ ठरेल. यामध्ये लोणावळ्याजवळील लोणावळा किल्ला, रायगड, राजगड, प्रतापगड, पन्हाळा, विजयदुर्ग, खंडेरी, सिंधुदुर्ग आणि सुवर्णदुर्ग (ही चार सागरी किल्ले) यांचा समावेश आहे. तसेच, १७व्या शतकात मराठ्यांचा प्रभावी किल्ला मानला जाणारा तमिळनाडूमधील जिंजी किल्ला याचाही यादीत समावेश आहे.
यूनेस्को ही संस्था निवडलेल्या वारसा स्थळांचे संरक्षण करण्यासाठी आर्थिक मदत करत नाही. त्यामुळे भारतीय सरकारलाच या स्थळांचे संरक्षण चालू ठेवावे लागणार आहे. डॉ. सुहास जोशी, ‘भारत इतिहास संशोधक मंडळ’, पुणे येथील युनेस्को सादरीकरण समितीचे सदस्य, यांनी सांगितले की, ‘‘यादीत समावेश झाल्यास किल्ल्यांचे संरक्षण अधिक प्रभावी होईल. कारण हे एकदाच होणारे कार्य नसून, सातत्याने करावे लागते. यादीत समावेश झाल्यावर जागतिक निकषांनुसार देखभाल करावी लागेल, जे भविष्यासाठी चांगले ठरेल.’’
सुरज पंडित, प्राचीन भारतीय संस्कृती व बौद्ध अध्ययन विभागप्रमुख, साठे महाविद्यालय, मुंबई, यांनीही यावर सहमती दर्शवली. ‘‘जागतिक वारसा यादीत समावेश झाल्यावर किल्ल्यांची निगा, माहिती फलक आणि सुविधा अधिक चांगल्या होतील. तसेच, आंतरराष्ट्रीय दर्जाचे नियम पाळावे लागतील,’’ असे त्यांनी सांगितले. त्यांनी हेही नमूद केले की, ‘‘संरक्षण धोरणानुसार किल्ल्यांची मूळ स्थिती कायम राखणं गरजेचं आहे.’’
पॅरिसमधील ही दहा दिवसांची बैठक १६ जुलै रोजी संपणार आहे. इतिहासतज्ज्ञांना किल्ल्यांच्या जागतिक वारसा यादीत समावेशाची आशा आहे. ही नोंदणी खूप आधी व्हायला हवी होती. किल्ले हे महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक ओळखीचा अविभाज्य भाग आहेत, ही नोंदणी उशिराने झाली असली, तरी ती आवश्यक होती, असे पंडित यांनी स्पष्ट केले.
४२ वारसास्थळे
भारताकडे सध्या ४२ जागतिक वारसा स्थळे आहेत.यामध्ये सांस्कृतिक व नैसर्गिक स्थळांचा समावेश आहे.
महाराष्ट्रातून याआधी समाविष्ट झालेली स्थळे:
अजिंठा लेणी
वेरूळ लेणी
घारापुरी (एलिफंटा) लेणी
छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस
व्हिक्टोरियन गॉथिक व आर्ट डेको वास्तुकला (मुंबई)
पश्चिम घाट, नवीन शिफारस :
सिंधुदुर्ग
लोहगड
विजयदुर्ग
पन्हाळा
रायगड
