मुंबई : भारतीय तंत्रज्ञान संस्था मुंबई (आयआयटी, मुंबई) येथील संशोधकांना असे आढळून आले आहे की प्रति एकर उत्पादनाच्या बाबतीत लहान शेती मोठ्या शेतींपेक्षा सामान्यतः अधिक उत्पादक असतात.
हैदराबाद येथील इंटरनॅशनल क्रॉप्स रिसर्च इन्स्टिट्यूट फॉर द सेमी-अरिड ट्रॉपिक्स (आयसीआरआयएसएटी)च्या १९७५ ते २०१४ या डेटा सेटच्या ग्रामीण पातळीवरील अभ्यासांवर आधारित असलेल्या एका अभ्यासात हे स्पष्ट झाले आहे.
विकसनशील जगात शेतीचा आकार आणि शेती उत्पादकता यांच्यातील संबंध अनेक दशकांपासून चर्चेत आहेत. आमच्या निष्कर्षांवरून असे दिसून येते की अन्न सुरक्षा आणि ग्रामीण स्थिरतेसाठी लहान शेतकरी महत्त्वाचे आहेत. परंतु एकल शेती आणि उच्च इनपुट खर्चामुळे ते अधिक असुरक्षित आहेत. योग्य तंत्रज्ञान, परवडणारे कर्ज आणि विश्वासार्ह विस्तार सेवांमध्ये त्यांची उपलब्धता सुधारून लहान शेतकऱ्यांची क्षमता बळकट करणे हाच आमचा मार्ग आहे, असे आयआयटी मुंबईच्या शैलेश जे मेहता स्कूल ऑफ मॅनेजमेंटचे प्रोफेसर सार्थक गौरव आणि अभ्यासाचे सह-लेखक म्हणाले.
आयआयटी मुंबई आणि हैदराबाद विद्यापीठातील संशोधकांना आढळले की, विशेषतः सुरुवातीच्या काळात (१९७५-८४) लहान शेती अधिक उत्पादक होती.
मागील अभ्यासांमध्ये शेतीचा आकार आणि उत्पादकता यांच्यातील या व्यस्त संबंधासाठी विविध स्पष्टीकरणे देण्यात आली आहेत आणि सर्वात सामान्य म्हणजे लहान शेतकरी मोठ्या जमीनदारांच्या तुलनेत जास्त प्रमाणात कौटुंबिक श्रम करतात, जास्त लक्ष देतात आणि प्रति युनिट जास्त खते घालतात.
तथापि, नवीन अभ्यासात असे आढळून आले आहे की त्या सुरुवातीच्या काळातही उत्पादकता प्रमाण पूर्वी विचार केल्याप्रमाणे लहान शेतांकडे झुकलेले नव्हते. प्रत्येक प्लॉटमध्ये जाणाऱ्या कामगार आणि खतांच्या प्रमाणात संघाने नियंत्रण ठेवल्यानंतर लहान शेतांचा उलटा फायदा प्रत्यक्षात सांख्यिकीयदृष्ट्या नगण्य होता.
बियाणे, खते आणि यंत्रसामग्री यांसारख्या कामगार आणि कामगार नसलेल्या दोन्ही इनपुटचा जमिनीच्या उत्पादकतेशी मजबूत सकारात्मक संबंध होता.
आयआयटी मुंबईचा अभ्यास :
लहान शेती ही मोठ्या शेतींपेक्षा प्रति एकर अधिक उत्पादक
अभ्यासाचा आधार :
हैदराबादस्थित आयसीआरआयएसएटीच्या १९७५-२०१४ मधील ग्रामीण आकडेवारीवर आधारित
सुरुवातीच्या काळात (१९७५-८४) लहान शेती अधिक उत्पादनक्षम होती.
उत्पादनक्षमता ही केवळ जमिनीच्या आकारावर नाही तर तंत्रज्ञान, खते, यंत्रसामग्री वापरावर अवलंबून आहे.
अन्न सुरक्षा आणि ग्रामीण स्थैर्यासाठी अल्पशेतकरी महत्त्वाचे
उच्च इनपुट खर्च आणि एकल शेतीमुळे ते असुरक्षित
भारतात दोन हेक्टरपेक्षा कमी जमीन असलेले शेतकरी जवळपास ५०% आहे
अन्न सुरक्षा, दारिद्र्य निर्मूलन, जमीन सुधारणा व कृषी धोरणांवर दूरगामी परिणाम आहे
लघुशेतकऱ्यांना परवडणारे कर्ज, विश्वासार्ह विस्तार सेवा, बाजारपेठ व संसाधनांमध्ये प्रवेश मिळणे गरजेचे आहे.
उत्पादक गट व सामूहिक संघटना निर्माण झाल्यास चांगले दर मिळू शकतात.
