प्रख्यात खगोलशास्त्रज्ञ आणि विज्ञान क्षेत्रातील महान व्यक्तिमत्त्व डॉ. जयंत विष्णू नारळीकर यांचे मंगळवारी पुण्यात निधन झाले. ते ८७ वर्षांचे होते. त्यांच्या कुटुंबीयांनी दिलेल्या माहितीनुसार, नारळीकर यांची झोपेतच प्राणज्योत मावळली.
अभ्यासू व तेजस्वी कारकीर्द
डॉ. नारळीकर यांचा जन्म १९ जुलै १९३८ रोजी झाला. त्यांनी आपले सुरुवातीचे शिक्षण बनारस हिंदू विद्यापीठ (BHU) येथे पूर्ण केले, जिथे त्यांच्या वडील प्रो. विष्णू वासुदेव नारळीकर हे गणित विभागाचे प्रमुख होते. त्यानंतर त्यांनी केंब्रिज विद्यापीठात उच्च शिक्षण घेतले, जिथे त्यांनी आपल्या वैज्ञानिक संशोधनाच्या जोरावर आंतरराष्ट्रीय ख्याती मिळवली.
खगोलशास्त्रातील अमूल्य योगदान
भारतामध्ये परत आल्यानंतर, त्यांनी टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च (TIFR) मध्ये कार्य केले आणि पुढे IUCAA (Inter-University Centre for Astronomy and Astrophysics) या संस्थेची स्थापना केली. १९८८ साली स्थापनेपासून २००३ पर्यंत ते IUCAA चे संचालक होते. निवृत्तीनंतर त्यांनी एमेरिटस प्रोफेसर म्हणून संस्थेच्या शैक्षणिक आणि संशोधन कार्यात सक्रिय सहभाग ठेवला. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली IUCAA ही संस्था खगोलशास्त्र आणि खगोलभौतिकशास्त्रात उत्कृष्टता केंद्र म्हणून जागतिक स्तरावर ओळखली जाऊ लागली.
विज्ञानप्रसाराचा व्रतस्थ प्रवक्ते
डॉ. नारळीकर यांचे योगदान केवळ संशोधनापुरते मर्यादित नव्हते. ते एक लेखक, विज्ञान संवादक आणि विज्ञानकथा लेखक म्हणूनही ओळखले जात. त्यांनी रेडिओ व टीव्ही कार्यक्रम, विविध विज्ञानविषयक लेख, आणि मराठी भाषेतील कथा व आत्मचरित्र यामधून विज्ञान सामान्य जनतेपर्यंत पोहोचवण्याचे कार्य केले.
२०१२ मध्ये थर्ड वर्ल्ड अकादमी ऑफ सायन्सेस (TWAS) कडून त्यांना वैज्ञानिक उत्कृष्टतेसाठी केंद्र स्थापन केल्याबद्दल विशेष पुरस्कार देण्यात आला. १९९६ मध्ये याच लोकप्रिय विज्ञान प्रसाराच्या कार्यासाठी युनेस्कोने त्यांना पुरस्कार' देऊन सन्मानित केले. तर पद्मभूषण, पद्मविभूषण, महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार आणि साहित्य अकादमी सन्मान अशा अनेक पुरस्कारांनी त्यांना सन्मानित करण्यात आले.
शासकीय श्रद्धांजली व अंत्यसंस्कार
डॉ. नारळीकर यांच्या निधनामुळे भारतीय वैज्ञानिक व शैक्षणिक क्षेत्रात शोककळा पसरली आहे. मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनी त्यांना श्रद्धांजली अर्पण करत, शासकीय इतमामात अंत्यसंस्कार करण्याचा निर्णय घेतल्याचे स्पष्ट केले. मंत्रिमंडळाच्या वतीने मंत्रालय, मुंबई येथे देखील त्यांना श्रद्धांजली अर्पण करण्यात आली.
डॉ. जयंत नारळीकर यांचे कार्य व विचार ही भारतीय विज्ञानजगतासाठी एक अमूल्य ठेव आहे. त्यांचा शांत, सुसंस्कृत आणि ज्ञानमय प्रवास नव्या पिढ्यांसाठी सदैव प्रेरणादायक ठरेल.
