स्टॉकहोम : जपानचे शास्त्रज्ञ सुसुमु कितागावा, ऑस्ट्रेलियाचे रिचर्ड रॉबसन आणि अमेरिकेचे शास्त्रज्ञ ओमर एम. याघी यांना यावर्षीचा रसायनशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार जाहीर झाला आहे. ‘रॉयल स्वीडिश अकादमी ऑफ सायन्सेस’ने बुधवारी याबाबत घोषणा केली.

या शास्त्रज्ञांनी मोठ्या पोकळ्या असलेले अणु तयार केले आहेत, ज्यामुळे वायू आणि इतर रसायने सहजपणे त्यातून जाऊ शकतात. या रचनांना धातूचे सेंद्रिय फ्रेमवर्क (MOFs) म्हणतात. ते मोठ्या पोकळ्या असलेले स्फटिक तयार करतात.

ते विशिष्ट पदार्थांना पकडण्यासाठी किंवा साठवण्यासाठी विशेषतः डिझाइन केले जाऊ शकतात. त्यांचा वापर वाळवंटातील हवेत असलेले पाणी गोळा करण्यासाठी, कार्बन डायऑक्साइड स्वच्छ करण्यासाठी, विषारी वायू साठवण्यासाठी किंवा रासायनिक अभिक्रियांना गती देण्यासाठी केला जाऊ शकतो.

१९८९ मध्ये, त्यांनी तांबे आयन आणि चार बाजू असलेला सेंद्रिय रेणू एकत्र करून एक नवीन रचना तयार केली. ती क्रिस्टल रचनेसारखी होती, परंतु आत रिकाम्या जागा होत्या. ही पहिली "मेटल-ऑर्गेनिक नेटवर्क" संकल्पना होती. मात्र, ही रचना काहीशी नाजूक असली तरी, त्यामुळे रसायनशास्त्रज्ञांमध्ये एक नवीन कल्पना निर्माण झाली की रेणूंपासून "इमारती" बनवता येऊ शकतात.

नोबेल विजेत्याला ११ दशलक्ष स्वीडिश क्रोनर (₹१०.३ कोटी), एक सुवर्णपदक आणि एक प्रमाणपत्र मिळणार असून ही बक्षीस रक्कम तिघांमध्ये विभागली जाईल. १० डिसेंबरला स्टॉकहोममध्ये होणाऱ्या कार्यक्रमात हे पुरस्कार प्रदान केले जातील.

‘एमओएफ’ म्हणजे काय?

‘एमओएफ’ हे धातूच्या आयन आणि कार्बन अणुंनी बनवलेल्या जाळीसारख्या रचना (नेटवर्क) असतात. त्यामध्ये असंख्य पोकळी किंवा जागा असतात ज्यातून वायू किंवा द्रव जाऊ शकतात. रिचर्ड रॉबसन यांनी ‘एमओएफ’ची सुरुवात केली. १९७० च्या दशकात, रॉबसन ऑस्ट्रेलियातील मेलबर्न विद्यापीठात आण्विक मॉडेलिंग वर्ग शिकवत होते. त्यांनी लाकडी चेंडू (अणु) आणि काठ्या (बॉण्ड) वापरून मॉडेल्स तयार केले. त्यांना अचानक लक्षात आले की जर वास्तविक रेणूंमध्ये समान "जोडणी नमुने" समजले तर नवीन प्रकारच्या आण्विक रचना तयार करता येतील.