भ्रम- विभ्रम

सुनील भगत

तुम्हालाही वारंवार विजेचा झटका बसतोय? कधी दरवाजा, तर कधी मित्राला स्पर्श करताच शॉक का लागतो? तुमच्यासोबतही असे घडले असेल. यामागील वैज्ञानिक कारण जाणून घ्यायला हवे.

कदाचित तुमच्यासोबतही असे घडले असेल की, जेव्हा तुम्ही एखाद्याला स्पर्श केला असेल किंवा कोणीतरी तुम्हाला स्पर्श केला असेल तेव्हा तुम्हाला विजेचा झटका बसला असेल. कधीकधी दरवाजा, खुर्ची किंवा एखाद्या व्यक्तीला स्पर्श केल्यावर स्पार्कसारखा आवाज येतो आणि विजेचा धक्का बसतो. यानंतर त्या वस्तूला किंवा व्यक्तीला हात लावायलाही भीती वाटते. हिवाळ्यात असं बऱ्याचदा घडतं. हे तुमच्यासोबत नक्कीच कधी ना कधी घडलं असेल? पण असं घडण्यामागे नेमकं कारण काय आहे, याचा कधी विचार केला आहे का? यामागे वैज्ञानिक कारण लपलेले आहे.

आपण कशापासून बनलेलो आहोत याबद्दल थोडेसे जाणून घ्यावे लागेल. जर तुम्हाला हे समजले, तर तुम्हाला हे सर्व समजेल. ज्याप्रमाणे तुम्ही घर बांधता तेव्हा त्याच्या भिंती आणि संपूर्ण घर लहान विटांनी बनलेले असते, त्याचप्रमाणे आपले शरीर किंवा जगातील प्रत्येक वस्तू, पदार्थ अणूंनी बनलेला असतो. अणू हा कोणत्याही पदार्थाचा सर्वात लहान कण असतो आणि सर्व घटक अणूंनी बनलेले असतात, मग ते घन असो, द्रव असो किंवा वायू असो, सर्वकाही अणूंनी बनलेले असते. आपणही त्याचाच एक भाग आहोत, म्हणजेच अणू हा आपल्या रचनेचा मूलभूत घटक आहे. या अणूमध्ये प्रोटॉन, न्यूट्रॉन आणि इलेक्ट्रॉन असतात. इलेक्ट्रॉन केंद्रकाभोवती फिरतात. इलेक्ट्रॉन हा कोणत्याही अणूचा सर्वात लहान भाग असतो. या इलेक्ट्रॉनवर ऋण भार असतो, हा भार म्हणजे एक प्रकारची ऊर्जा असते जी सर्व पदार्थांमध्ये असते. हा भार हा कोणत्याही पदार्थाचा मूलभूत गुणधर्म असतो. हे भार दोन प्रकारचे असतात. एक धन आणि एक ऋण असतो. आता या दोघांमध्ये एक आकर्षण देखील आहे. जसे की भार धन आणि धन असेल, तर ते एकमेकांना दूर ढकलतात. ही भौतिकशास्त्राची एक अतिशय मूलभूत गोष्ट आहे. ‘ऊर्जेचे अक्षय्यत्व’ म्हणजे हे भार निर्माण करता येत नाही आणि नष्टही करता येत नाही. आपण ऊर्जा निर्माण करू शकत नाही किंवा नष्ट करू शकत नाही. आपण ते एका वस्तूवरून दुसऱ्या वस्तूमध्ये स्थानांतरित करू शकतो. आणि हस्तांतरणाच्या या घटनेला आपण स्थिर प्रकाश म्हणतो. म्हणून, जेव्हा हे पदार्थ एकमेकांना हस्तांतरित केले जातात, मग तिथे स्थिर प्रकाश जन्माला येतो. स्थिर वीज किंवा स्टॅटिक करंट म्हणजे एका ठिकाणी स्थिर असलेला विद्युत भार. आणि यानुसार, जेव्हा दोन वस्तू एकमेकांवर घासल्या जातात, तेव्हा त्यांमधील इलेक्ट्रॉन एका वस्तूवरून दुसऱ्या वस्तूपर्यंत जातात. या प्रक्रियेमुळे एका वस्तूत विद्युतभार निर्माण होतो, जो एका जागी स्थिर राहतो. यालाच स्थिर वीज म्हणतात. ही स्थिर वीज आपल्याला स्थिर प्रकाश म्हणून अनुभवता येते. ती डोळ्याने दिसते. हा स्थिर प्रकाश ही एक अशी घटना आहे जी आपल्याला अनेकदा जाणवते, विशेषतः जेव्हा हवामान कोरडे असते. हे एखाद्या वस्तूच्या पृष्ठभागावरील विद्युत भाराचे संतुलन आहे. ही संतुलन निर्माण करण्याची प्रक्रिया आहे. आणि इथे स्थिर म्हणजे स्थिर, थांबलेला किंवा गतिहीन. जसे तुमच्या घरातील प्रकाश तुमच्या तारांमध्ये वाहत असतो, जर तुम्ही तारेला स्पर्श केला तर तो एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जाईल, परंतु स्थिर प्रकाश एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी अशा प्रकारे जात नाही; ते एकाच ठिकाणी थांबलेले राहते. म्हणूनच आपण त्याला स्थिर प्रवाह म्हणतो. आणि जेव्हा आपण कोणत्याही गोष्टीला स्पर्श करतो तेव्हा ते जाणवते. जसे की जेव्हा आपण आपल्या मित्राशी हस्तांदोलन करतो तेव्हा, त्या परिस्थितीत या विजेचा धक्का जाणवतो. ते जाणवते आणि हा अनुभव आपल्या जीवनाचा एक भाग बनला आहे, विशेषतः काही विशिष्ट परिस्थितीत, आपण तो नेहमीच अनुभवत राहतो. आता, हा स्थिर प्रकाश कसा तयार होतो, तो कसा निर्माण होतो? तर याचे एक मुख्य कारण म्हणजे जेव्हा दोन गोष्टी एकमेकांवर घासल्या जातात, अशा प्रकारे संपर्कात येतात, तेव्हा त्या एकतर एकमेकांच्या संपर्कात येतात किंवा घासल्यानंतर एकमेकांपासून वेगळे होतात. या दोन्ही परिस्थितींमध्ये एक भार निर्माण होतो जो त्यांच्यामध्ये हस्तांतरित होतो आणि हेच याचे मुख्य कारण आहे. जेव्हा तुम्ही कोरड्या वातावरणात चालता तेव्हा तुमच्या शरीरात इलेक्ट्रॉन जमा होतातआणि जेव्हा तुम्ही कोणत्याही धातूला किंवा कोणत्याही व्यक्तीला स्पर्श करता तेव्हा हे इलेक्ट्रॉन वेगाने हस्तांतरित होतात आणि जेव्हा हे हस्तांतरित होतात तेव्हा तुम्हाला सौम्य विद्युत धक्का बसतो. आता हे तुमच्या मानवी शरीरात कसे तयार होतात आणि जेव्हा आपण हस्तांदोलन करतो तेव्हा हे कसे हस्तांतरित होतात, त्याला 'ट्रायबोलेक्टिक प्रभाव' म्हणतात.

'ट्रायबोलेक्टिक इफेक्ट' हा एक विशेष प्रकारचा स्थिर प्रवाह आहे आणि जेव्हा दोन भिन्न पदार्थ एकमेकांशी घासले जातात किंवा जेव्हा तुम्ही तुमच्या सोफ्यावर बसता किंवा कार्पेटवर चालता तेव्हा त्यांच्यामध्ये घर्षण निर्माण होते किंवा ते एकमेकांवर घासले जातात तेव्हा ते निर्माण होते. आता यामध्ये काय होते की वेगवेगळ्या प्रकारचे विद्युत प्रवाह एकमेकांमध्ये मिसळतात. इलेक्ट्रॉन हे हालचाल करतात किंवा ते हस्तांतरित होतात. समजा एका पदार्थाच्या आत एक धन भार तयार होतो आणि दुसऱ्या पदार्थाच्या आत एक ऋण भार तयार होतो, आणि जेव्हा हे हस्तांतरण होते, तेव्हा तेथे स्थिर प्रवाह तयार होईल. याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे हिवाळ्यात जेव्हा लहान मुले त्यांचे स्वेटर काढतात तेव्हा त्यांचे केस उभे राहतात. अंधाऱ्या खोलीत, जेव्हा तुम्ही असे स्वेटर काढता तेव्हा तुम्हाला हलक्या ठिणग्या देखील दिसू शकतात. जेव्हा तुम्ही स्वतःला ब्लँकेटने झाकता तेव्हाही अशा ठिणग्या येतात. तुमचा कंगवा प्लास्टिकचा बनलेला असतो किंवा शाळेत अनेक मुले खेळामध्ये प्लास्टिकची स्केल घेतात, ती केसांवर घासतात आणि नंतर कागदाचे छोटे तुकडे ते त्यावर चिकटतात. हे स्थिर प्रवाहामुळे घडते. जेव्हा तुम्ही कार्पेटवर चालता किंवा सोफ्यावर बसता तेव्हा शरीरात आणि सोफ्यात किंवा कार्पेटमध्ये घर्षण निर्माण होते, ज्यामुळे तुमचे शरीर देखील भारित होते आणि त्यामध्ये देखील स्थिर प्रवाह तयार होतो आणि जेव्हा तुम्ही इतर कोणत्याही गोष्टीला स्पर्श करता तेव्हा तो भार स्थानांतरीत होतो आणि त्यामुळे तुम्हाला धक्का बसतो. जर तुम्हाला वारंवार विजेचा धक्का बसत असेल, किंवा तुम्ही एखाद्या गेटला स्पर्श केला असेल किंवा एखाद्या व्यक्तीच्या संपर्कात आला असाल, तर यामुळे कोणतेही गंभीर नुकसान होत नाही, परंतु तुमचे केस सरळ उभे राहू शकतात. हे बहुतेकदा कोरड्या हवामानात घडते. तुम्हाला त्यात छोटे धक्के जाणवू शकतात.

अचानक विजेचा धक्का का बसतो? न्यूरोलॉजिस्टच्या मते, आपल्या शरीरात विद्युत क्रिया म्हणजेच इलेक्ट्रिकल ॲक्टिव्हिटी सतत सुरू असते. घरांमध्ये ज्या प्रकारे इलेक्ट्रिक वायरचा वापर केला जातो आणि त्यामधील तांब्याच्या तारेवर प्लास्टिकचं कोटिंग म्हणजे आवरण असतं त्याचप्रमाणे शरीरातील नसांवरही कोटिंग असतं. याला वैद्यकीय भाषेत मायलिन शीथ म्हणतात. कधीकधी हे मायलिन शीथ असंतुलित होतात. तुम्ही खूप वेळ एकाच स्थितीत राहता तेव्हा बहुतेकदा असं घडतं. त्यामुळे शरीरातील इलेक्ट्रॉन्स गडबडतात. या काळात अचानक एखाद्याला स्पर्श करताच मज्जातंतूंमधील मायलिन आवरण सक्रिय होतात. त्यामुळे स्पार्क होऊन विजेचा धक्का जाणवतो. न्यूरोलॉजिस्टच्या मते, करंट लागणं हे प्रत्येक व्यक्तीच्या संवेदनशीलतेवर अवलंबून असतं. त्यामुळे काही लोकांना जास्त, तर काही लोकांना कमी प्रमाणात करंट जाणवतो. ही सामान्य प्रक्रिया आहे. पण तुम्हाला असा करंट सतत बसत असेल तर मात्र डॉक्टरांचा सल्ला घेणं गरजेचं आहे.

प्रधान सचिव, महाराष्ट्र अंधश्रद्धा

निर्मूलन समिती, नागपूर